فصلنامه پژوهش های اصولی
پیاپی 32 (پاییز 1401)

من آراء المیرزا النایینی قدس سره الاصولیه فی بحث التزاحم انه کلما توقف واجب علی مقدمه محرمه ارتفع الوجوب ولزم اجتناب المقدمه ولا تصل النوبه إلی التخییر بلا فرق بین المقدمه السابقه زمانا علی الواجب والمقدمه المقارنه له خلافا لما هو المعروف من جریان التخییر فی موارد التزاحم بین التکلیفین فی مقام الامتثال مع تساویهما.ولا یخفی اهمیه البحث حول هذا الرای باعتبار ان مساله توقف الواجب علی المقدمه المحرمه من المسایل المبتلی بها ولها تطبیقات کثیره ذکرها فقهاونا فی الابواب الفقهیه المختلفه من الطهاره إلی الدیات. نحاول فی هذا المقال تبیین هذا الرای وسیتضح تمامیته بدلیل ان حرمه المقدمه تکون معجزه مولویه عن الواجب فیصبح الواجب ممتنعا شرعا والممتنع شرعا کالممتنع عقلا فی استحاله التکلیف به فلا وجوب لذی المقدمه لیزاحم الحرام. ومنهجنا فی البحث هو المنهج المتعارف فی البحوث العلمیه الحوزویه وهو بیان اصل الموضوع ثم الإشاره إلی آراء الاعلام ومنها رای المیرزا (قدس سره) ثم تبیین رایه من خلال تقریرات بحثه وکلمات تلامذته وعرض ادلتها ومناقشاتها وبالاخیر بیان ما هو الحق فی المساله. وحسب تتبعی لم اجد من بحث هذا الموضوع وهذا الرای بشکل مستقل - غیر ما ورد فی تقریرات بحث المیرزا (قدس سره) وتقریرات ابحاث بعض تلامذته - فهذا اول مقال یتناول جوانب هذا البحث.

باب تزاحم یکی از مسایل پرکاربرد دانش اصول فقه است. در این دانش، معمولا باب تزاحم را با چند مقدمه و چهار مساله تبیین می کنند: نخست تعریف باب تزاحم، دوم تخییر در فرض عدم تقدم هیچ یک از دو حکم متزاحم و مساله سوم و چهارم نیز به مرجحات و امکان سنجی تقدیم محتمل الاهمیه اختصاص دارد. این مساله اصولی هرچند در ابواب مهم فقهی از جمله فقه حکومی، فقه اجتماعی و... کاربرد وسیعی دارد، اما در دانش اصول فقه، دیرینه کهنی ندارد. مساله تحقیق حاضر، این است که نخستین دانشمند اصولی که این نظریه را به صورت سامان های چهارضلعی مطرح کرد، چه کسی بوده و پیش از او چه تلاشی در این زمینه صورت گرفته است. این مقاله با تحلیل تاریخی باب تزاحم در دانش اصول و با جستجو در منابع علم فقه و علم اصول فقه، این فرضیه تحقیق را ثابت می کند که محقق نایینی برای نخستین بار نظریه جامع تزاحم را مطرح کرد.

مکتب اصولی محقق نایینی بر مبانی کلامی و فلسفی معینی مبتنی است . این پژوهش به شیوه توصیفی، تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای ، در پی پاسخ یابی این سوال است که ، مکتب اصولی محقق نایینی مبتنی بر چه شاخصه هایی می باشد؟ نتایج پژوهش نشان می دهددر مجموع این محورها شاخصه هایی مهم برای مکتب اصولی نایینی می توان بدست آورد. اول: نظریه پردازی مانند نظریه متمم الجعل و نظریه تسهیل. دوم: قاعده محوری به معنای بکارگیری قواعد عقلی و فلسفی برای حل مسایل اصولی مثل ارتباط عرض با معروض و اقسام تقابل وجود با عدم و تفکیک قضیه خارجیه از حقیقیه. سوم: تعمیق بخشی به مباحث تحلیلی مثل تفاوت جعل با مجعول و تفاوت علل تکوینی با تشریعی. چهارم: تدقیقات عقلی در مباحث استظهاری که گاه همراه با ابتعاد از فهم عرفی است در مانند مفهوم شرط و وصف و بحث از ماهیت وجوب تخییری. پنجم: انسجام بخشی به مباحث اصولی که هم در بیان مبانی کلامی و فلسفی مباحث اصولی شناخته می شود و هم در ترابط بخشی میان مباحث اصولی مانند ارتباط اطلاق مقامی با متمم الجعل

از جمله عناصری که مجتهد باید آن را در فرآیند اجتهاد لحاظ کند، عرف و سیره عقلا است. میزان تاثیر عرف و سیره عقلا در استنباط احکام به چه میزانی است؟ تبیین این مهم ما را از نگاه افراطی یا تفریطی به این دو عنصر حفظ می کند. این دو عنصر از منابع مجتهد نیستند؛ اما مرجع هستند. عرف در تشخیص مفاهیم مرجع است؛ همچنین موضوعات شرعی ای که از جانب شارع حدود آن تعیین نشده بر عهده عرف است و در تطبیق آن تسامحات عرفی مجال دارد. محقق نایینی ارتکازات عرفی را همواره در نظر دارند و یکی از تمایزات ایشان در بحث عرف نسبت به دیگران؛ یکی دانستن عرف با سیره عقلا است.سیره عقلا استمرار یک عمل نزد عقلاست، قطع نظر از اینکه مربوط به یک ملت یا دین باشد. منشا سیره عقلا اجبار سلطان یا امر نبی یا فطرت پاک مردم است. سیره عقلا فی نفسه حجیت ندارد و به امضاء شارع نیاز دارد. محقق نایینی بر خلاف برخی معتقدند برای کشف امضا شارع نیازی به تصریح او نیست، اگر بنای عقلا تا زمان شارع استمرار داشته باشد و امکان ردع باشد، عدم ردع شارع به معنای امضا است.

طبق نظر مشهور اصولیان در علم اجمالی، احتیاط به معنای وجوب موافقت قطعی، در اطراف شبهه محصوره، لازم است و در اطراف شبهه غیر محصوره لازم نیست. از این رو، تعیین ضابطه برای محصوره بودن یا نبودن شبهه، امری ضروری می باشد. محقق نایینی با بیان این که غیر محصوره بودن شبهه دارای دو ضابطه، یعنی کثرت عدد اطراف و عدم امکان جمع تمام اطراف در استعمال است، به بیان ضابطه ای جدید پرداخته و با توجه به همین نکته، علاوه بر عدم وجوب موافقت قطعی قایل به جواز مخالفت قطعی در اطراف این نوع شبهه نیز گردیده است. او با اختیار قول به جواز مخالفت قطعی در این نوع شبهات در مقابل قول مشهور امامیه که فقط مخالفت احتمالی را تجویز کرده اند، ایستاده است. به نظر می رسد اختلاف نظریه محقق نایینی با مشهور، اختلافی نیست که به مقام عمل مکلفان سرایت کرده باشد؛ بلکه این اختلاف صرفا در ناحیه نظر و در تعیین ضابطه علمی غیر محصوره بودن مشتبه می باشد. از این رو، در نوشتار حاضر به بررسی دقیق مراد محقق نایینی از ضابطه ادعایی در غیر محصور بودن مشبهه، با توجه به مطالب اصولی و تطبیقات فقهی این بحث، پرداخته می شود.

در میان اصولیان امامی، محمد حسین نایینی به عنوان مهم ترین قایل نظریه الهیت وضع، اشتهار یافته است. نظریه او واجد پیچیدگی های مغفول عنهی است که آن را نسبت به خوانش بسیط و کلاسیک از نظریه الهیت وضع، که سابقه ای طولانی در تاریخ فرهنگ اسلامی دارد، متفاوت می سازد. فقدان تصنیفی اصولی از نایینی و وجود اختلاف فراوان در تقریرات و فهم شاگردان او، بر پیچیدگی این نظریه و تصور آن دامن زده است. نگارنده این مقاله، با روشی تحلیلی، در پی ارایه تقریری دقیق از نظریه نایینی و داوری درونی آن است و برای حصول این غرض، جمیع تقریرات موجود از درس اصول او را لحاظ کرده است. یافته تحقیق، این است که نظریه نایینی با مناقشات و ابهامات بسیاری مواجه است، اما فی الجمله می توان دریافت که از دیدگاه او، میان لفظ و معنا مناسبتی هست که خداوند به اعتبار این مناسبت، لفظی خاص را برای معنایی خاص به بندگانش الهام می کند و یا در فطرتشان به ودیعه می نهد.